Cmentarz zabytkowy (nr rej. 107/A/83) o powierzchni 3,2 ha. Nieczynny.

W początkach XIX wieku w obliczu nieuchronnego wyczerpania w Bydgoszczy wolnej powierzchni cmentarzy przykościelnych, Magistrat Miasta zakupił w 1809 roku cztery morgi magdeburskie gruntów znajdujących się przy polnej drodze (obecnie ul. Grunwaldzka) do Szyszkówka (obecnie Czyżkówko) z przeznaczeniem na założenie cmentarza dla katolików. Ziemia ta została przekazana przez władze miejskie na własność parafii farnej. W roku 1811 Magistrat wydał zakaz chowania zmarłych na cmentarzach przykościelnych. Odtąd pochówki katolików przeniesiono na tenże, znajdujący się poza granicami ówczesnego miasta, cmentarz.

W okresie zaborów Cmentarz Starofarny był miejscem, gdzie często organizowano manifestacje patriotyczne -zwłaszcza podczas pogrzebów zasłużonych bydgoszczan. Wprawdzie źródła archiwalne tego nie potwierdzają, ale podobno na terenie cmentarza odbywały się tajne zebrania spiskowców, a w niektórych grobowcach ukrywana była broń i dokumenty.

W 1892 roku zapadła decyzja o upiększeniu i modernizacji cmentarza, wedle planu Figurskiego. Wprawdzie pierwsza wersja jego projektu została odrzucona, ostatecznie jednak powzięte zamiary zrealizowano. Z inicjatywy ks. proboszcza Markwarta (proboszcza parafii farnej) odnowiono ceglane ogrodzenie, wykonano metalowe kosze na śmieci a nawet zakupiono od firmy A. Dzieciuchowicza z Poznania nowy karawan.

W warunkach dopiero co odzyskanej niepodległości Rzeczypospolitej, po półtorawiecznej niewoli, prymas Dalbor podzielił w 1924 roku parafię farną na sześć jednostek administracyjnych. Cmentarz Starofarny został określony jako "zapełniony", aczkolwiek prawo do dokonywania na nim pochówków otrzymała parafia kościoła pod wezwaniem św. Trójcy.

W okresie międzywojennym miasto roztaczało opiekę nad grobami zasłużonych. I tak w listopadzie 1936 r. prezes Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy w piśmie skierowanym do Prezydenta Miasta Bydgoszczy zawarł prośbę o należytą opiekę nad grobem Maksymiliana Piotrowskiego. Rada Miejska pozytywnie rozstrzygnęła wniosek w taki sposób, iż grób miał być pielęgnowany na koszt miasta, a środki czerpane z pozycji budżetu "Cmentarze".

W czasie okupacji hitlerowskiej Cmentarz Starofarny był obiektem ataków ze strony okupanta. Władze niemieckie wydały polecenie usunięcia z tablic nagrobkowych polskich napisów. Ponadto bojówki Hitlerjugend niszczyły nagrobki, zalepiały cementem polskie napisy, uszkadzały ogrodzenie. Szkody naprawiane przez rodziny zmarłych wywoływały u Niemców ataki wściekłości.

Po wojnie mimo, że cmentarz uznany był za zamknięty od czterdziestu lat licząc od 1924 roku) dokonywano na nim pochówków na zlecenie osób, które już wcześniej opłaciły miejsce na cmentarzu lub posiadały zamówione miejsca po starych grobach członków swych rodzin. Ponadto administracja cmentarza uzyskiwała nowe miejsca po starych grobach z ubiegłego stulecia. Oficjalnie nekropolia została zamknięta dla pochówków przez Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy decyzją z dnia 15 lipca 1964 roku.

12 czerwca 1977 roku Wojewódzki Zarząd Rozbudowy Miast i Osiedli Wiejskich w Bydgoszczy zatwierdził plan przebudowy ulic Armii Czerwonej (obecnie Marszałka Focha), Kruszwickiej, Nakielskiej i Grunwaldzkiej. Plan ten przewidywał zmiany w układzie ulic na skutek których uległaby likwidacji część cmentarza od strony północnej. Na mocy porozumienia z Kurią Metropolitalną w Gnieźnie po uprzednim wykupieniu gruntów oraz dokonaniu ekshumacji kilku grobowców prace nad zagospodarowaniem zniwelowanej części cmentarza rozpoczęły się w 1978 roku. Przebudowane ogrodzenie cmentarne, rozbiórka kaplic grobowych, rozkradzione wartościowe elementy nagrobków, zniszczona przez koparkę siedemnastowieczna kapliczka stojąca na terenie cmentarza od chwili jego założenia - taki był bilans robót budowlanych. Czarę goryczy przelała, dokonana bez dokumentacji konserwatorskiej rozbiórka grobowców rodzin Magdzińskich i Warmińskich.

Sebastian Malinowski
"Rys historyczny Cmentarza Starofarnego"
Nasze Osiedle Okole nr 9/2000 r.

Więcej na temat tego cmentarza: www.starofarny.bydgoszcz.pl